Duitse cultuur in spannende tijden

 Recensie

 Erika en Klaus Mann

Onder de schaduw van de vader uit?

Margreet den Buurman. Erika en Klaus Man. Leven langs de Bühne. Uitgeverij Aspect 2013, 304 pp. 19,95 €

En avontuurlijk moet het geweest zijn, dat leven van die twee mensen, Erika (1905 - 19649 en Klaus Mann (1906 - 1949), telgen uit een plots beroemd geworden geslacht, maar van oorsprong zeer gezien in Lübeck. In München kwam Thomas Mann opnieuw tot grote welvaart en dat was een zegen, maar het bleek ook wel een zware last om torsen voor zijn kinderen.

Twee levens in de meest roerige periode van de Duitse geschiedenis, niet enkel politiek, maar ook sociaal, wetenschappelijk, cultureel en op bijna op alle mogelijke terreinen. In 1901 verscheen de Buddenbrooks, de grote roman van Thomas Mann, waarmee hij grote roem verwierf, maar anders dan men graag blijft herhalen, ging de roman over veel maar niet de nakende ondergang van Duitsland. Veeleer ging het over de vraag waarom een familie zo overtuigd kan zijn van de eigen voortreffelijkheid dat de tekenen van de tijd niet geheel begrepen worden. Zoals gezegd, de roman gaat over veel en blijft daarom het lezen waard. Maar tussen 1901 en 1914 leefde in Duitsland een groot optimisme, niet enkel militair - behoudens bij een kleine burgerlijke kring die geloofde in de voortreffelijkheid van de Duitsers - maar vooral op economisch, wetenschappelijk vlak. Tegelijk maakte toen een nationalisme ophef, waaraan ook Thomas en Heinrich zich niet geheel konden onttrekken. Maar zij in verschillend tempo afstand nemen van nationalisme en van de idee dat Duitsland een bijzondere rol in de geschiedenis te vervullen had.

Erika Mann was de oudste dochter en hoewel Thomas kloeg dat de eerstgeborene geen zoon was, zou hij met Erika een zeer hechte band ontwikkelen. Toen Klaus kwam, een jaartje later, was er vreugde, maar de verhoudingen tussen vader en zoon waren anders en wederzijds, leid ik uit het boek van Margreet den Buurman af, was de schok van de herkenning wederzijds zeer confronterend en in hoofde van Klaus de onmogelijkheid de vader naar de kroon te steken verre van gemakkelijk.

Zou de familie Mann echt al die aandacht verdienen die sommigen eraan besteden? Wie leest nog "Der Erwählte"? Of "Doktor Faustus"? En wie weet nog dat Klaus Mann met "Mephisto" een portret schreef van een onverbeterlijke opportunist - in de realiteit nog meer en nog opvallender dan we vandaag zouden durven te erkennen. Of het verhaal over Ludwig II? Ach, de man van de gekke kastelen, waar ook Walt Disney zo gek op was en dus vervolgens wij ook mee gecharmeerd werden? Mogen we ook nog eens de vele figuren uit de roman "De Toverberg" in herinnering brengen?

Maar Erika en Klaus Mann beleefden een tijd met talloze anderen, die vol belofte was en tegelijk ook veel onheil met zich bracht. Het feit dat zij geboren werden toen er wel eens internationale conflicten waren, maar de gedachte aan oorlog doorgaans ver weg was - behalve dan misschien in de militaire hoofdkwartieren en in sommige ministeries van Buitenlandse zaken - zodat de samenleving vooral bezig was met groeipijnen en een strijd om het betere, het beste. Men mag nooit vergeten dat een aantal paradigma's in die jaren sneuvelden, terwijl ook heel wat taboes eraan gingen, alvast in bepaalde kringen. Homoseksuele handelingen werden nog bestraft en sociaal gestigmatiseerd, maar tegelijk werd de tolerantie wel groter. Ook het vrije huwelijk werd een mogelijkheid en vrouwen kon steeds meer in het openbare leven aandacht verwerven en hun rol opnemen. Klaus Mann schreef met "Der Frommen Tanz; Abenteuerbuch einer Jugend"  de eerste homoroman in de Duitse letteren in 1925. Hoewel heftig leven in de bohemienscène, waren Erika en Klaus Mann, zoals hun vader harde werkers, die veel schreven en ondernamen.  

Dit dubbelportret roept de vraag op of Erika en Klaus meegingen in een nieuwe flow dan wel of zij mee die stroom hebben vorm gegeven. Wellicht van beiden iets. Er waren in Europa en Amerika al langer excentrieke luiden die vonden dat mensen bij voorkeur in hun blootje van de zon genieten en sporten zonder overbodige outfit mooier vonden. Duitse toeristen onder anderen gingen niet per se aan het paradestrand van Oostende zeebaden nemen, maar zochten de overkant van de haven op, bij Fort Napoleon, waar ze zonder zwembroek rondstruinden en zwommen. Antroposofen in de lijn van Rudolf Steiner richtten dure kostscholen op voor kinderen uit de elite en lieten hen in hun ukkie turnoefeningen en andere activiteiten in openlucht uitvoeren. Toen Erika en Klaus in hun jonge jaren, 15, 16 jaar oud genoten van hun jeugd, maar zichzelf daarbij in gevaar brachten, wanneer ze des nachts de somptueuze villa van de familie verlieten en in het Münchener nachtleven opdoken, uit stelen gingen, mochten ze het even in zo een pensionaat uitzingen. Klaus zou er in een novelle over schrijven, maar de relatie tussen werkelijkheid en verbeelding ligt niet voor iedereen in dezelfde orde.

Men dient het zich zo voor te stellen dat Thomas Mann een succesvol schrijver was, maar ook van de familie van zijn echtgenote veel meekreeg, zodat hij er een goed leven op na kon houden. Margreet den Buurman laat overtuigend zien, ook in dit boek dat de heer Thomas Mann de indruk kon wekken dat hij niet op al die luxe gesteld was, maar dat hij het deed voor Katia en voor de kinderen, maar hij zou er zelf alle aandacht aan besteden. De Eerste oorlog dwong hem een buitenhuis met grote tuin en alle ruimte om te ravotten te verkopen, in 1917. De kinderen Mann, die zich tijdens een reis naar Amerika zouden voorstellen als de twin's Mann, want hun vader was ook in de VS al bekend, wisten tegelijk diens naam uit te buiten en toch probeerden ze hun eigen weg te volgen, wat voor verhevigde spanningen heeft gezorgd. Heeft het belang die kindertijd uitgebreid te belichten? Biografen menen soms dat men geen details over het hoofd mag zien, maar de biografe heeft in dit geval vooral die evolutie beschreven die Erika en Klaus zouden tekenen, zoals de aanwezigheid van kindermeisjes, van een onhandelbaarheid die naar arrogantie en pretentie neigt, of beter, erover heen gaat. En toch, Klaus werd erkend als een hoogbegaafd kind en ook Erika had al vroeg haar talenten laten zien, onder meer door zich met het opzetten van huistoneel in te laten. Ze waren bevoorrecht, maar ze maakten er, ondanks de moeilijke schoolse verhoudingen ook iets van.

Een biografie heeft het nadeel dat men de afloop kent, zegt men wel eens, maar het laat toe het levenspad te volgen van mensen die er inkijkjes in verlenen, ook al zal dat ook niet altijd geval zijn. Maar de levensloop van de leden van de Mann-familie is goed gedocumenteerd, omdat velen een opvallende loopbaan waar maakten. Maar ook blijkt het opvallend dat twee zussen van Thomas Mann zelfmoord pleegden, de ene op jonge leeftijd en de andere later, iets wat de jongere generatie ook wel meekreeg. In de romans en novelles speelde Klaus Mann wel degelijk met zelfmoord. De enige die daaraan ontsnapte, Gustav Gründgens, die in Heinrich Höfghen uitvergroot werd, de ex ook van Erika Mann, pleegde later alsnog zelfmoord, toen hij niet aan de druk van publicatie en andere omstandigheden kon ontkomen.

De oudste kinderen Mann leefden op het oog veel excentrieker, waren meer doordrongen of net niet van hun faam als dochter en zoon van, terwijl Golo, Monica, Elisabeth en Michael zich beter in het gewone leven konden inschakelen. Enfin, dat valt alles te bezien, maar toch Erika zou er heel wat intieme vriendinnen op na houden, maar niet elke boezemvriendin was ook voorwerp van intieme liefkozingen. Margreet den Buurman laat zien dat Erika vaker een platonische liefdesrelatie had met haar vrouwelijke geliefden dan met de mannen. Klaus Mann zou er vol voor gaan, voor de herenliefde en zou er ook de pijn, de ziekte aan overhouden, dus niet AIDS-HIV, maar syfilis. Tot en met de bijna karikaturale situatie met een matroos die hm pluimt en bedriegt, moet hij de kelk leegdrinken. Op dat moment is Klaus de veertig voorbij. Erika zou op zeker moment de huisvriend van haar ouders, de vader van haar vroegere buurmeisjes en vriendinnen uitverkiezen, maar hij had anderen op het oog. Blijkbaar kon Bruno Walter, de beroemde dirigent het niet opbrengen dat meisje dat hij altijd al had gekend, hij is als vader en bijna familielid, als vrouw of levensgezellin te erkennen.

In de levensloop van beiden, Erika en Klaus speelt de verbanning uit Duitsland een grote rol en Klaus Mann zou regelmatig in Amsterdam verblijven, waar hij met anderen het tijdschrift Die Sammlung uitgeven. Onverdeeld was het succes niet, onder meer omdat Klaus niet enkel literair aan de slag was, maar ook en bovendien een politieke boodschap meegaf en dat zinde noch zijn vader, noch Stefan Zweig en anderen. Uit die episode en eens in de VS begrepen Klaus, Erika en anderen, zoals Heinrich dat schrijven zonder te weten wie het publiek wezen zal, nogal vergeefs ervaren valt.  

Daarom ook moeten we de jonge Mann's, Erika en Klaus om hun verdiensten erkennen, wat volgens Margreet den Buurman niet altijd eenvoudig is, want journalistiek verwatert snel en kinderboeken lijken ook niet het eeuwige leven bedeeld, op uitzonderingen als de Gebroeders Grimm of Astrid Lindgren na. Erika zou met redelijk succes een cabaeret opzetten, de Pepermolen, waarmee ze, eens verbannen uit Duitsland, in Zwitserland, Nederland en Oostenrijk optrad, viel niet in de smaak van de Nazi's, terwijl zij, Erika Mann niet eens zo politiek doende was. Ze was nu eenmaal de dochter van Thomas en de nicht van Heinrich Mann, die nog meer onder vuur lag bij de Nazi's. Toch konden Erika noch Klaus ook maar enigszins meegaan met de nazi's en zouden ze iedereen die al te indulgent stond naar de nazi's keek het vuur aan de schenen leggen. De verbanning, uitburgering deed hen pijn, maar de houding van de medeburgers vonden ze zo mogelijk nog moeilijker om verdragen. Zelfs met hun vader, Thomas Mann gingen ze het conflict niet uit de weg: vooral Erika dwong hem in brieven zijn positie op scherp te stellen. De verhouding van Thomas Mann met zijn uitgever die nog steeds in Duitsland actief was, hoewel de man zelf joods was, zorgde voor dubbelzinnigheid. Op 3 februari 1936 zou Thomas Mann komaf maken met zijn twijfels en de situatie in Duitsland veroordelen. Katia Pringsheim was zelf, net als haar ouders Joodse en zowel volgens joodse regels als in de visie van de nazi's waren de kinderen Mann ook Joods natuurlijk.

Dit boek gaat over een leven in luxe, maar ook over de strijd voor een eigen leven, wat uiteraard betekent dat we de schaduw en echo's van vader Mann meekrijgen, maar ook dat Erika en vooral Klaus Mann zich graag het aanzien van hun vader lieten aanleunen. Echter, aan het einde van de dag stond Klaus Mann voor de vaststelling dat hij altijd nog de zoon van bleef. Erika Mann kon haar rol blijkbaar beter afstemmen op die niet te negeren situatie en zette zich in voor haar vader, bij leven en voor zijn erfenis na diens overlijden.

Literatuur bedrijven in dergelijke spannende tijden, wat betekent het? Soms vertelt men mij welwillend dat literatuur pure ontspanning is, niet beter dan uitgaan of naar televisie kijken, luisteren naar de radio. Maar precies daarin ligt het verschil met de periode waarin Heinrich en Thomas Mann leefden. Een deel van de verklaring waarom vanaf de achttiende eeuw, zeker ook in de negentiende eeuw de literatuur zo onwezenlijk belangrijk werd, was dubbel: er kwamen meer mensen die konden lezen en men kon over meer vrije tijd beschikken, terwijl anderzijds uitgeverijen naar verhouding meer publicitair te werk gingen. Goethe en Schiller waren zich van dat groeiende publiek bewust, maar ook Victor Hugo en later Jules Verne. Vandaag is lezen maar een optie naast andere, zoals de film, de muziek op de eerste platenspelers en vervolgens de radio. Thomas Mann zou de televisie nog leren kennen, maar het werd pas een massaconsumptiegoed na diens dood. Vandaag is het medialandschap nog eens zoveel fijnmaziger geworden, maar Klaus en Erika leefden toch al in een andere wereld dan hun ouders en oom.

Niettemin, denk ik terug aan Mephisto, roman van Klaus, die ik las voor ik Dr. Faustus - van Thomas - las, vind ik nog steeds belangrijk, al hoef ik daarbij de controverse tussen Klaus, later Erika Mann enerzijds en Gustav Gründgens er niet bij te nemen, maar eens die discussie aan de orde komt, wordt de roman nog pregnanter. Klaus Mann, die met Gründgens ook had samengewerkt, beide waren ook homoseksueel, kon het niet hebben dat die parvenu onder de auspiciën van Hermann Göring en Joseph Goebbels grote triomfen mocht vieren, onder meer met een adaptatie van Hamlet, maar ook, uiteraard, met de opvoering van Faust, het grote werk van Goethe. In de roman krijgen we ene Hendrik Höfgen te zien die eerst in marginale theaters in Hamburg speelt en via een intellectueel machtige familie in Berlijn kansen krijgt en na de machtsgreep van de Nazi's plots helemaal aan de top komt. De werkelijkheid? Gustav Gründgens zal na WO II opnieuw in de gratie komen van de media en het publiek, met het verhaaltje dat mensen van een zekere dood zou hebben gered.

Erika Mann was actrice, maar vierde in Amerika triomfen als lecturer, met een agentschap, waarmee ze langs Amerikaanse steden trok. Haar essay over de Duitse onderwijshervormingen onder de nazi's, waarbij het onderwijs in verschillende omzichten op de leest van het nazisme werd gelijk geschakeld, zoals alles in Duitsland gelijkgeschakeld werd. De cultuur, de geschiedenis werd aangepast aan de inzichten van het nazisme en het moet gezegd, ook leraren geschiedenis toonden zich daartoe bereid. Maar goed, in de late negentiende eeuw hadden Franse leraren geschiedenis al gewillig de inzichten van Ernest Lavisse overgenomen en het was moeilijk tegen die voorgeschreven geschiedenis in te gaan. Maar in Duitsland werd dit expliciet door de staat uitgedragen en dus quasi voorgeschreven. Over "School for Barbarians" verschijnt in de VS in 1938 en legt de mechanismen van deze contrarevolutionaire revolutie bloot: de kinderen overgieten met voortdurende boodschappen over wat ze moeten aannemen en geloven.

Ik denk dat de discussie over innere migration voor sommigen niet van toepassing is, maar iemand als Johannes Fest, die zijn zoon Johannes verloor en de andere in krijgsgevangenschap zag gaan, wel voor zo een stempel in aanmerking komt. Ook vader Scholl, wier kinderen na aanvankelijk enthousiast meegaan in de Hilterjugend, uiteindelijk toch afhaakten en op negentien-, twintigjarige leeftijd tegen het regime teksten schreven uitdroegen naar andere hoogwaardigheidsbekleders die al te stilzwijgend het misdadige regime van de nazi's ondergingen. Hans en Sophie Scholl en de anderen in de Witte Roos, werden aangehouden en vermoord, na een showproces. Hebben de Mann's nooit van dit verhaal gehoord? Hebben ze kennis gehad van anderen die op de een of andere manier toch actie ondernemen? Nu, er zijn nog genoeg mensen die geloven dat er helemaal geen oppositie is geweest tegen de nazi's na 1933, misschien niet direct, maar toch. Natuurlijk is er de bekende aanslag van 20 juli 1944 geweest, door hoge militairen binnen het geregelde leger, de Wehrmacht. Maar toch, het blijft opvallend dat mensen als Ernst Junger al helemaal vergeten zijn. Niettemin, na 7 mei 1945 hebben Klaus noch Erika hun mond gehouden als de discussie over Innere Migration ging, over een zich binnenlands afzijdig houden.

De publicatie van Mephisto heeft lange tijd veel voeten in de aarde gehad, zolang de ex van Erika leefde, maar men kan er ook in lezen dat sommige mensen het bijzonder moeilijk hadden met hun eigen keuzes tijdens de nazitijd, maar evengoed, zien we dat de geallieerden in zowel Oost- als West-Duitsland na 1949 altijd een moeilijke zaak is geweest. Men vreesde mensen op sleutelposities te verliezen...

Met de Turning Point, Der Wendepunkt, dat in de VS in 1942 verschijnt en in 1949 in het Duits, door Klaus zelf vertaald schrijft deze een opvallende autobiografie, waarover men weinig mag vernemen. Margreet den Buurman citeert zeer overvloedig uit dit werk dat in de VS zijn visie op Duitsland, de Duitsers en Klaus Mann, de familie Mann diende te verhelderen.

De Mann's waren aan het einde van de oorlog nagenoeg Amerikaans staatsburger, behalve Erika die door een paspoorthuwelijk met W.H. Auden over een Brits paspoort beschikte en dus overal heen kon, zou herhaaldelijk een aanvraag doen voor de Amerikaanse nationaliteit, maar tegen 1950 was het dan zover, al had ze toen al met de politiek tegen onamerikaanse activiteiten kennis gemaakt en dat beviel haar evenmin als anderen.

Zo een biografie laat ons toe inzicht in het leven en zo mogelijk in de beweegredenen van mensen te verkrijgen. Het valt niet mee een overkoepelend beeld op te hangen in enkele bladzijden, want er is veel in het leven van deze mensen dat vermeld zou moeten worden, zoals de vriendschappen met Max Brod, Stefan Zweig en talloze andere contacten, Bruno Walter, Albert Einstein in Princeton en in Los Pallisades in Californië hielden Katja en Thomas Mann graag open huis. Hoewel Klaus vaak in hotels verbleef, bleef hij tot het einde graag thuis aanlopen en kon hij er voor langere tijd verblijven.

Wie het Interbellum in Duitsland wil begrijpen en ook de oorlogsjaren in Europa en de VS kan via de handel en wandel van Erika en Klaus Mann de grote spanningen en tegenstrijdigheden verkennen. Waren zij in de wieg gelegd om zich te verzetten tegen Hitler en de nazi-bonzen? Allicht niet, maar hun balorige jeugdjare gingen over in een uitgesproken geëngageerde (jong-)volwassenheid.  Maar aan het einde van het verhaal, zo blijkt, konden noch Erika noch Klaus met hun leven echt gelukkig wezen, al bleef Erika verdergaan en kon ze eerst haar vader bijstaan en ging ze daarna bij Katja inwonen en die werd ook nog eens 96 jaar oud. Erika kreeg af te rekenen met kanker en stierf relatief jong, maar Klaus maakte er in 1949 een einde aan. Fascinatie voor zelfmoord had hij altijd gekend, maar lang vond hij het vooral een levensreddende gedachte. Maar zijn onvermogen na de oorlog opnieuw echt te beginnen, viel hem blijkbaar moeilijk. Toch had hij nog eens flink uitgehaald met een essay waarin hij de westerse intellectuelen flink de oren waste "Tomorow. Ordeal of the European Intellectuals". Toch zal men blijven lezen dat Klaus Mann niet tot de enkels van zijn vader reikte. In sommige opzichten wantrouwt men beter zo een oordeel, omdat de schrijfintenties van beide op zich al heel erg verschilde, maar vooral omdat ze vanuit een andere tijdsbeleving leefden en schreven. Zonder Thomas zou Klaus nooit de man geworden zijn die men kent, wat logisch moet heten, maar zonder Klaus, denk ik, was Thomas, een harde werker, wellicht niet zolang aan de gang geweest met nieuwe thema's en gedachten. Precies in de roman "Der Erwählte" waar een vorstelijk paar, broer en zus aan de gang zijn, een kind krijgen waarna de vader op kruistocht trekt - uiteraard om te sneuvelen - kan men soms toespelingen lezen die maar weinig provinciale notarissen zich zouden veroorloven, vooral als het op kleine details aankomt, die op een cameo lijken.

Om dan toch de lezer te verleiden deze biografie ter hand te nemen, het volle leven, net geen eeuw geleden, leest misschien bij momenten als een uitgebreide society-rubriek, waartoe de kinderen van Thomas Mann ook wel behoorden, maar Margreet den Buurman weet ons wel aan te spreken door het hele plaatje mee te geven, van culturele en politieke, vitale opvattingen en de kloof tussen het gedroomde en het werkelijke leven.

Bart Haers